*CHHIAR PEIH TAN*
HEI LE...
Zoram dinhmun leh Zoram hun tawng tur chungchanga Zawlnei Saikhuma hnena Pathian inpuanchhuahna chu!
Hawrawp chhutsual palh a awm chuan khawngaihin min lo hrilh ula aw... a duh apiang tan copy or print-out phal a ni, indil buai kher a ngai lo ve.
______________________________
ZAWLNEI SAIKHUMA HRILHLAWKNA
ZORAM THUTHLUNG
(1962 – 1965)
RAM LEH PATHIAN INKAR - TLUKSANNA
1. Zoram sualna hi a nasat tawh em avang leh ramin Pathian a helsana, a tluksan tawh avangin Pathianin kan ram a hawisan ang a, kan ram leh Pathian inkar chu ‘Sakeiin mihring a seh’ ang hi a ni ang.
2. Kohhran-te hi Pathian Thlarau hruaina tel lo va an kal chuan ram chhiatna leh tluknaah mawh an phur ang. Thawhlawm thawh te, Kohhran pawl anga kal dual dual hian ram a siam tha pha lo vang.
3. Ringtu nung an vang hle ang.
4. Tun hi nuih hun a ni lo va, hlim hun a ni hek lo.
5. Zoram sualna hi a nasat tawh em avangin Pathian thinurna kan tawngbaw tawh a. Chuvangin Pathianin kan ram hi a thianfai dawn a ni. Tuman kan pumpelh dawn lo. Pumpelh tuma bihruk emaw, tlanbo tum emaw awm mahse, hriin emaw a umzui ang a, an thi tho tho ang.
6. Nimahsela, Pathianin Zofate hi a hmangaih em em si a, a hmangaihnain min tungding leh dawn a, khawvel hriatah min pholang dawn a ni.
7. Tuna pawimawh ber chu Thlarau dana awm hi a ni. “Lalpa hming lam apiang…” tih ang khan.
Hetiang hi Lalpa min hmuhtir, kan ram awmdan a nih vangin Zoram hian hun pui thuah thum a tawng ngei ngei dawn a:
1. HUN THIM THUAH KHATNA
2. HUN THIM THUAH HNIHNA (A rei lo vang)
3. ZORAM KHAWVAR - LEI ZION
. . . . . . .
HUN THIM THUAH KHATNA
Hun Thim Thuah Khatna ah hian Zoram chu hetiangin a awm ang.
1. THISEN A LUANG ANG.
2. AR LAWI ANGIN AN LAWI ANG CHE U ANG A, AR CHHUAH ANGIN AN CHHUAH LEH ANG CHE U.
3. LEHKHATHEM VAR IN NEI ANG A, CHU CHU IN HMANG TANGKAI KHAWP ANG.
4. LUI TUITE HI IN LA CHAWIIN IN LA TLAN ANG
5. RINGTU LEH RINGLOTU CHUNGAH HE THIM HI INANG RENGIN A THLENG ANG.
6. MILIAN LEH KHAWSA THEI, THILTITHEI TAN CHUAN A ZIAAWM DEUH MAHNA
Zawlnei Saikhuma’n HUN THIM THUAH KHATNA a tih hun chhung hi Zoram buai, 1st March 1966 atanga intan chho kha a ni a. A hrilhlawkna thlen dikzia chu hetiang hi a ni:
1. THISEN A LUANG ANG: Zoram buai kha a thim hle a ni. Kan hnam sipaite leh vai sipaite inbeihna avangin Zoram dung leh vangah ‘Thihna’-in thla a zar a. Sipaite leh tualchhung mi engemawzat, pawisawi lo thlengin nunna an chan a, thisen a luang a ni.
2. AR LAWI ANGIN AN LAWI ANG CHE U ANG A, AR CHHUAH ANGIN AN CHHUAH LEH ANG CHE U: Hei pawh hi Sipaiin khua sawikhawmin Grouping Centre-ah an dahkhawm a. Grouping Centre tinte hi hung vek an ni. Check Gate-te siamin zalen taka paltlang theih a ni lo.
3. LEHKHATHEM VAR IN NEI ANG A, CHU CHU IN HMANG TANGKAI KHAWP ANG: Hei hi Identity Card leh Movement Permit a ni a, heng Lehkhathem Var keng lo chuan khual khuaah te kalin zin mai mai theih a ni lo.
4. LUI TUITE HI IN LA CHAWIIN IN LA TLAN ANG: Khatia Zoram a lo buai khan vai sipai hlau mi tam takte chu himna zawngin ramhnuaiah an tlanchhia a, lui tui awmna an pan ber a, lui tuite chu an chawiin an tlan ta ngei bawk a ni.
5. RINGTU LEH RINGLOTU CHUNGAH HE THIM HI INANG RENGIN A THLENG ANG: He Zoram buai ’66 chho hi Zoram mipui zawng zawngten nasa takin kan tuar a. Kohhran rawngbawltu emaw, thlarau mi/ringtu tha tak takte leh piangthar lote chungah pawh danglamna awm lovin ang khat rengin min rawn hrut rual vek a, ringtu leh ringlotute chungah pawh inang rengin a thleng a ni.
6. MILIAN LEH KHAWSA THEI, THILTITHEI TAN CHUAN A ZIAAWM DEUH MAHNA: Rambuai kha a nasat em vangin a thei deuhte chuan Zoram chhuahsanin Burma, Manipur leh Shillong leh hmun dang dangte an pan hlawm a. Tin, mi narante ngawt ai chuan khawpuia milian leh khawsa thei chinte tan chuan ei leh bar lam thlengin a tawrh a ziaawm deuh bawk a ni.
Zawlnei Saikhuma’n HUN THIM THUAH KHATNA tia a lo sawilawk ang ngeiin Zoram chu thim chhah takin min khuh ta mup mai a! Silai mu karah kan khawsa a. Lehlam lehlamah vai sipaite leh ramhnuai mite hlau reng rengin thlabar takin kan awm a. Ei leh barah harsatna nasa takin in min tlakbuak a. Vai sipaiten kan hmeichhia te an pawngsual a, kan mipa te sawisa-in an that a, kan in leh kan khua te min halsak a, kan Biak In te pawh an zah hek lo! HEI HI HUN THIM THUAH KHATNA CHU A NI!
Zawlnei Saikhuma hi Pathian zawlnei dik tak a ni tih a lanchianna em em chu ama thih hun tur ngei pawh chu a sawi dik zel a. A hrilhlawkna thute chu ama chungah ngei thleng dik hmasa berin, 18th May 1965 khan min kalsan ta a ni.
Zawlnei Saikhuma khan, “1966 khian Zoram hi thimin a khuh dawn a, amaherawhchu, kei chuan ka tuar ve dawn lo, Lalpa’n min thukru dawn a ni” a ti thin. Mi thenkhatte chuan, “Burma ah i pem dawn em ni? Nge Bangladesh ah? … Keini kan him lohva nang chauh i himna tur bik a awm lo” tiin deusawh deuh takten an ti thin a. Mahse, a lo sawi dik hle a ni. He hun thim thuah khatna hi hmu ve lovin a tuar ve ta miah lo a ni.
HUN THIM THUAH HNIHNA (A rei lo vang)
He ‘Hun Thim Thuah Hnihna’ Zoramin a tawng dawn a ni tih a sawi hian a ngai pawimawhin, a la runthlak em em a. “Lalpa’n min hmuhtir dan chuan” a ti mauh mai si a. “Lo thleng ngei ngei tur, kan pumpelh hauh loh tur” a ti bur mai! Thim Thuah Hnihna a hrilhfiah dan chu “THIM TAK, THIM CHHAH TAK” tiin a sawi thin.
“He hunah hian thim chhah takin Zoram hi a khuh dawn a ni. Mihrinna thilah chuan pumpelh chi a ni dawn lo. Eng thil mah pumpelhtir thei emaw, chhan thei tur emaw an awm lo reng reng. Hun thim thuah khatna nen chuan tehkhin chi a ni lo” tiin uar takin a sawi thin!
Amaherawhchu, “He Thim Thuah Hnihna hi pumpelh emaw, paltlang theihna emaw kawng khat chauh a awm a, chu chu Lalpaa a tak taka innghattute chauhvin he Thim Thuah Hnihna hi an paltlang ang.” a ti a ni. A sawi zel dan chuan he Thim Thuah Hnihna hian ‘Lalpa chu tunge a nih?’ tih leh ‘Kan Pathian chu a nung a ni” tih hi a rawn tilang chiang em em dawn a, Lalpa-a a tak taka innghat tlattute nihlawh turzia thu hi uar takin a sawi thin.
Thim Thuah Hnihna chu hetiang hian a sawi:
“KHAWCHHAK ATANGIN ‘HNAM KAWLH’ AN LO KAL ANG A, IN UI LEH AR, EI THEIH THIL ZAWNG ZAWNG AN EI BUAN BUAN ANG! SAKHAW NEI LO AN NIH AVANGIN ENGMAH PAWISAK AN NEI LO ANG A, IN HMEICHHIATE AN PAWNGSUAL MAI MAI DAWN A NI. NIMAHSELA, LALPA-A INNGHAT TLATTE CHUAN LO HLAU SUH U, AN TIPAWI LO VANG CHE U, KAN RAM THIANFAITUTE AN NI E." tiin.
Zawlnei Saikhuma thih hnu, kum 30 chuang zet a liam tawh hnuah hetiang lam hawi deuh bawk hi S.Vanlaiphaia Zawlnei Saikhuma in-ah, Pu Chawngkhupa khan a sawi ve leh a:
“Ngawi teh u, nizan chu ka mumang niin ka hria, thenkhat chuan ‘Inlarna’ an ti ang. Khawchhak lam atang khian ‘Zawng Hmaisen’ hi lei vang dapin an lo chhuk thla chiam mai a, an vir em em a, ei tur reng reng hi an ei duak duak mai a, ka kuta ei tur ka ken pawh chu min dil zel mai a” tiin.
Tin, Pastor Chhawna pawhin heti hian a sawi bawk a: “He hunah hian kan ram chuan hmai fel tak, hmel li a nei tawh ang. Khawthlang diar khim leh khawchhak diar khim hnuaian kan ram a lut dawn ngei a, chumiah chuan kan ram chu hmel fel liah puin a talchhuak dawn tih ka nghak reng a ni. Zoram, i ke chu Lalpa chungah nghat tlat rawh,” tiin.
Zawlnei Saikhuma khan heti hian a sawi thin: “Thim thuah hnihna lo thleng tur hi a thim em em ang a, ‘ber thla ah a lo eng tan ang,” tiin.
Tin, “Khawchhak Hnam Kawlhsen ka tih hi China an ni” tiin a sawi bawk.
“Thim thuah hnihna lo thleng turah hian Pathian in a mi leh mi ni lote a thliar dawn a, chutah chuan Pathian lawm tlaka kan nuna, kan chunga Lalpa a lawm a ngai a ni.”
“Lalpa malsawm ramthar lo thleng tur dodaltute hi Lalpan a thianfai dawn a. Hmun thuma thena hmun hnih kan thih a phal dawn. Kan thi puk puk dawn a ni. Chuvangin, Pathian thu zawm ula, fimkhur rawh u. Jerusalem thar hi a lo thleng dawn a ni!” tiin thahnemngai takin a sawi thin.
ZORAM KHAWVAR - LEI ZION
Zoramin khawvar a thlen huna Zoram awm dan tur leh hmelhmang a sawi hian a hmelah pawh lang thei khawp hian a hlimin a sawi tui thei em em thin a. Thim Thuah Hnih a sawi lai hmel leh ‘Zoram Khawvar’ hun tur a sawi lai hmel chu danglam tak a ni. Tichuan, “Zoram Khawvar Hun - Lei Zion-ah chuan hetiang dinhmunah hian Zoram chu Lalpa’n a dah tawh dawn a ni” a ti, hetiangin:
1. Lalpa’n Zoram hi milem ban sawm nei lak ata a lachhuak dawn!
2. Zoram hi zîmtê a ni lo, zau tak a ni. Lalpan ramri kham sa a nei.
3. Zoram hi Changkha ang mai tiin sit suh u. LALPAN Zoram leihnuaiah hian hausakna namen lo a phum a sin. Lunghlu leh Rangkachak, Lungalhthei leh Tuialhtheite hi namen lo va tam LALPAN Zoram leihnuaiah a dah a, hengte hi haichhuah an la ni ang.
4. Zoram leihnuaia hausakna LALPAN a thuhrukte hi milem ban sawm nei hnuaia Zoram a awm chhung chuan LALPAN haichhuah a phal lo, a hunah haichhuah a ni ang.
5. Zoram leilung hausakna hi hnam dangten an la rawn zawng ang a. Nimahsela, hnam dang kuta pek LALPAN a phal lo.
6. Khawvel sorkar lian liante hian Zoram hi an la intlawnsiak dawn a ni. Ram lo ding tur chu khawvel sorkar dangte hian an la rawn tanpui rawn ang a, hmasawnna leh malsawmna a lo luanglut dur dur dawn a ni. Tarsis lawng liante’n hmakhalh an inchuh ang khan khawvel sorkar lian liante hian Zoram dawr tur hian hmakhalh an la inchuh dawn a ni.
7. Zoram leichung hausakna leh malsawmna pawh hi LALPAN min hmuhtir dan chuan sawi hian a siak lo!
(i) Buh vuite hi Sakawr mei buk tiat tiat a ni ang.
(ii) Sawntlung el khatah mai pawh hian nau rual chhung tlai tlai an thar dawn a ni.
(iii) Alu te hi lungthu tiat tiatin a thar ang.
(iv) Balhla bu te hi dawrawn tin thum dawng aia lian lian an ni ang a, a kungte chu in do tek tuk ang.
(v) Dai vel, di hmun leh phul hmunah te hian buh, thlai leh thei chi hrang hrangte hi an la hmin tiar tuar ang.
8. Mizoram tuamtu hnimhnahahte hian damdawi tam tak Pathianin a dah a, hengte hi kan la haichhuak ang.
9. Bedsury ram saw Zoram buhzem tur a nih saw. (Bedsury hi Chamdur an ti tawh. Lawngtlai district ah a awm)
10. Tlang leh tlang inkarahte hian thirhrui hi a inzam tuk a, chung thirhruiahte chuan tawlailir hi an intlanpel zut zut a ni. Sangha manna len hi khawmualah dah ila, a ziain chhim leh hmar, chhak leh thlang a hawi ang hian Zoram dung leh vangah hian tawlailir kawng hi a inzam tuk a ni.
11. Luidung leh lengkir kham hnuaiahte hian khawl ropui tak tak leh thiltithei tak takte hi an inbun fer fur bawk ang.
12. Zoram hmun tam takah hian thlawhtheihna tumhmun a awm fer fur ang.
13. Zoram kawngpui kawtchhuah hi hmar lam ni tawh lovin, chhim lam a ni tawh zawk ang. Hmar lam kawtchhuah kawngpui hi a la ping ang. Zoram khawvel khawtchhuah hi chhim lam a nih tawh dawn avangin, sawng Akyab lawngchawlhnate saw in la hmang tangkai em em ang. (Akyab hi Sittwe tiin thlak a ni tawh.)
14. Zoram chhim leh hmara tlangte hi rel kawngah an la verh tlang rel rul dawn a ni.
KHAWVEL PUM HUAPA ZOFATE MAWHPHURHNA LEH RAWNGBAWLNA:
1. Sap-ho hmangin LALPAN Zofate hi Chanchin Tha min pe a, chu bak chu LALPAN sap-ho khu Zofate chungah mawhphurhna a pe lo.
2. Khawvela Krista Chanchin Tha hrilh darhna hna hi LALPAN sap-ho kut ata Zofate kutah a hlan a ni.
3. Khawvel hmun hrang hrangah Zofate hian Krista Chanchin Tha hi thlawhtheihna hmangin an la hril dawn a ni.
4. Khawvela natna khirhkhan tak tak, Doctor te pawhin a ngaihna an hriat loh leh tihdam theiha an ngaih tawh lohte chungah pawh Zofaten Isua hmingin an kut an nghat ang a, an dam zel ang. Zofate chil hi LALPAN damdawi tha ber atan a hmang a ni, eng company siam mahin a tluk lo.
5. Zorama meichher têtê hi LALPAN hmun khatah a telkhawm tawh dawn a ni. He meichher telkhawm hi êng tak a ni ang a, khawvel hmun hrang hrangah chhit ên a ni ang.
6. Kohhran pawl hrang hranga kan awmchhung chuan kan êng tak tak thei dawn lo va, LALPAN pawlkhatah min la luanzatir dawn a ni.
7. Nakinah, ringtute hi then thianghlima kana wm hunah chuan Zofate hian Sabbath hi kan la serh vek dawn a ni.
ISRAEL FATE CHUNGA ZOFATE MAWHPHURHNA:
1. Israel fate khu thlarau lama kaiharh tur leh tiharh turin LALPAN Zofate hi a ruat tlat a ni. “In pi leh puten an khenbeh tak Isua kha in nghah Messia chu a ni e,” tiin Zofate hian Israel fate hnenah an la sawi dawn a ni.
2. Israel fate khuan Zofate hi an la thik em em dawn a ni.
Tin, Luka 15 thua fapa tlan bo, a pain puan tha ber, pheikhawk tha ber leh zungbun tha ber bertea a chei ang khan LALPAN nasa takin Zoram hi a chei dawn a ni.
Rom 10:19 thu leh Deuteronomy 28 te hi Zofate chunga LALPA thu a ni.
Pathian Thuthlung kan zawm phawt chuan hnam zawng zawnga hnam chungnung berah leh a mei lam ni tawh lovin, a lu lamah LALPAN Zofate hi min dah dawn a ni.
ZORAM HI “RAM NI ENG” MALSAWMNA - LEI ZION A NI TAWH ANG.
“HENG HI THLASIK ANGA KHEL LO VIN A LO THLENG NGEI NGEI DAWN A NI, LO NGAI RENG RAWH U”
. . . . . . .
SOUTH VANLAIPHAI KHAW CHUNGCHANG A SAWILAWKTE:
1. “Tuikhura tuite hi in chawi tawh lo vang a, khawlai-ah tui in chawi tawh zawk ang.”
Hemi a sawi lai hunah hian a thupuan lawk hi mi tumahin an awih lo va, an nuihzat hle zawk a ni. Mahse, hemi a sawi atanga kum 20 vel hnuah PHE Deptt. chuan khawlaiah ngei tui chu an rawn pe ta a ni.
2. “Buh in deng tawh lo vang, khuaah hian ‘Faisa’ an rawn dah ang a, chu chu in ei tawh mai dawn a ni.”
Hei pawh hi a sawi lai kha chuan tumah, awih a ram an awm lo. Thenkhat phei chuan fiamthu thawh nan an hmang mai mai a ni. Zoram khawi hmunah mah Ration Buhfai (Faisa) hi sem a la ni ngai lo va, Buh deng khawl pawh a la awm hek lo. Chuvangin, he thu pawh hi a hun lai kha chuan rin harsa tak a ni. Amaherawhchu, kum tam a liam hmain Retailer kaltlangin ‘Faisa’ chu a lo thleng ta mai a ni.
3. “Hetah hian Tawlailir kawng a la kal ang a, Buh te hi in chhip phurh tawh lo vang.”
Hei hi South Vanlaiphai leilet kam hrul zela Motor kawng lo awm tur a sawilawkna a ni. Ama leilet kam ngeiah pawh ding chunga kawkin, ”Hetah hian Tawlailir kawng a la kal ang” tiin a sawi. He a thusawi pawh hi Mihlim rui, ‘â let der’ tawh thusawiah ngaih mai mai a ni. Mahse, a thu puan lawk atanga kum 20 dawn hnuah, a kawhna hmunah chiah chuan PWD te’n kawng an lai tlang ta a, buh chu an chhip phurh ngai ta lo a ni.
4. “Hnahchang lui tui hi in la tlanin, in la chawi dawn a ni.”
He “Hnahchang lui tui” a tih hi South Vanlaiphai khaw bula awm a ni. Khatia 1966-a Mizoram a buai takah khan Sipai hlaua tlanchhiatna hmun atan he lui kam hi hman a ni a. Hnahchang lui tui chu an tlanin, an chawi ta ngei a ni.
5. Zoram khaw kang khu hian par a chhuang mup mup dawn a. Chutih lai chuan Vanlaiphai hi a mit naute ah a vawn tlat vangin a him dawn a ni. Vanlaiphai hi Pathian Tlang a nih hi.
Khatia Zoram a lo buai takah khan, khaw tam tak kha vai sipai hovin min halsak a. S. Vanlaiphai erawh grouping centre atan hman a nih avangin Zawlnei Saikhuma lo sawilawk tawh ang ngeiin a him ta pial a ni.
DARZO KHAW CHUNGCHANG A HRILHLAWKTE:
1. Darzo khua a awm ta lo!
2. Darzo khuaah hian Lalpa’n ‘Ban kaw ruak’ min hmuhtir a ni.
3. Darzo khawchhung hi ramsa ten riah nan an la hmang ang.
Darzo khua hi South Vanlaiphai khaw thenawm a ni a. S.Vanlaiphai atang hian Km. 15 vela hla a ni. Darzo leh S.Vanlaiphai hi Pu F.Lalkhama, Fanai lal chuan a awp thin a ni. Khatia ram buai vanga khuate sawikhawm (Grouping) an han nih khan, Darzo khua pawh hi S.Vanlaiphai Grouping Centre-ah sawikhawm a ni a. Tichuan, Darzo khuain an in an rauhsan takte kha Sipaite khan an hal vek a. In 3 chu thiah phalsak an ni a, chung an inthiahte chu a ban pawh phawi vek a ni. Tin, Darzo hi S. Vanlaiphaia an sawikhawm hnu chuan a khua hi a ram ta vek a, ramsate chu khawchhungah an riak ta ngei bawk a ni.
Tin, Darzo khua, Pu Lalmaka hnena sawite. (Pu Lalmaka hi 10th Jan. 1926-a piang a ni.)
1. "Ngai rawh! Ngai rawh! Ngai rawh! Thim Thuah Hnihna hi a lo thleng ngei ngei dawn a ni. Nang pawhin ‘HUN THAR’ hi i hmu ang. ‘pendent ang, ‘pendent ang, ‘pendent ang”
2. "Nakinah, lo ngai reng la. Khawchhak hmaisen CHINA an lo lian ang a, tah chuan boruak lo thlir la. Ran i neih that chuan lo tiral vek ang che. A man pe lovin an ei zo duak duak ang. Kan hmeichhiate pawh an pawngsual nual ang"
3. "Lo ngai reng rawh. Silchar kawng hi a la ping dawn! Khawchhak sorkar hlir kan bel tawh ang"
4. "Kan ram hi Oil chungah a lang a ni ringawt!"
5. "Darzo tlang chhipah thirhrui a la inzam ang a, Lunglei a pawh ang. Khawlai len nan in la hmang ang"
CHAKMA CHUNGCHANG:
1. Chakma-te khu Lalpa’n Zoram atangin ABOR ramah a thiar chhuak a nih khu, a la bang tlem te pawh khu nakinah chuan in la buaipui ang.”
2. Chakma ho hi Zoram Khawvar hunah chuan an tel ve lovang, hnawhchhuah tum suh u. An la rawn thiarchhuak mai ang.
3. Chakma te, Vai te leh Mizo ni lo hnam dangte hi China ral hian an dim dawn lo.
ZAWLNEI SAIKHUMA HRILHLAWK DANGTE:
1. Tuna S. Vanlaiphai BCM Upa J. Liandawla (K-70) tleirawl lai khan “Nakinah chuan nasa takin Zoramah hian hurna hri hi a la leng dawn a, Zoram hi hurna-in min la tuam dawn a ni. Nang pawh hi, heng mihurte zingah hian i lo tel ve mai mai ang e, fimkhur hle ang che” a ti.
2. Chhunlai takin ni a tla ang a, hlim lai takin tahna a lo thleng ang.
3. Lung hian man a la nei ang.
4. Saibuchhuah hi hmun pawimawh tak a la ni ang a, khawl ropui tak pawh bun a la ni ang.
5. Phawngpui Tlang hi Zorama tlang sang ber a nih angin hmun pawimawh takah buatsaih a la ni ang.”
6. Mizoram tlang sang ber chu Phawngpui a ni ang hian, Phawngpui bial hi Zoram-a Krista meichher tur a ni. Tin, Zoram hi khawvela Krista meichher tur a ni... “An thutphaha lal thute chu a hnukthla a, hnam tlawmte chu a chawimawi a," tih thu ang hian Pawih leh Lakher Region te saw nakinah chuan kan la tluk loh tur te an ni”
7. E! Chu ramah chuan maw... kan pangtite hi nausen pangti ang maiin siam tharin a awm leh vek dawn a lawm!
***ZORAM KHAWVAR***
I LALRAM LO THLENG RAWH SE!
* * * * * * *